De Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart (1782) van Betje Wolff en Aagje Deken wordt vaak afgedaan als een huwelijksverhaal met een gelukkig einde. Daarmee wordt de angel uit deze roman gehaald, die je ook als #metoo-verhaal avant la lettre kunt beschouwen. De gestolde en brave receptie nodigt bovendien niet uit tot lezen.
En omdat leerlingen vaak slechts één of enkele brieven te lezen krijgen, kunnen ze ook hun eigen oordeel niet vormen en maken ze slechts beperkt kennis met Sara Burgerhart, de eerste Nederlandse briefroman én de eerste Nederlandse jeugdroman. Na een kort receptieonderzoek gaan we in dit artikel op zoek naar een andere interpretatie dan alleen het ‘happily ever after’. We besluiten met een andere, actuele didactiek voor deze veelstemmige roman.
Joke Brasser en Marie-José Klaver
Receptie
‘Alles komt evenwel goed en zij trouwt met de rechtschapen Hendrik Edeling’, besluit Lodewick zijn beknopte samenvatting van Sara Burgerhart in zijn literatuurgeschiedenis en bloemlezing voor het onderwijs die voor het eerst in 1958 verscheen.
Saartje vlucht na een scène uit het huis van haar schijnheilige tante, Suzanna Hofland, en maakt (evenals Betje Wolff) een avontuur mee dat verkeerd had kunnen aflopen. Alles komt evenwel goed en zij trouwt met de rechtschapen Hendrik Edeling.
Lodewick, p. 42.
Dat was 1958, maar ook in de recente receptie van Sara Burgerhart wordt het einde van de eerste Nederlandse briefroman vaak als ‘gelukkig’ bestempeld. De wees Sara ontsnapt aan haar belager R. en eindigt als gelukkig getrouwde vrouw. ‘Eind goed, al goed’, zo sluit een docente Nederlands op de Dag van de Literatuurkritiek haar interactieve digitale les ‘Het storybook van Sara Burgerhart’ (2020) over brief 139 af, waarin Hendrik Edeling leest dat Sara ontsnapt is aan een verkrachtingspoging door R.
In het in 2020 toegevoegde ‘venster’ van de Canon van Nederland Sara Burgerhart. Rebelse vrouwen in tijden van Verlichting wordt de tekst als volgt samengevat:
Wolff en Deken schrijven in het boek over een thema dat iedereen aanspreekt: de zoektocht van een jonge vrouw naar het geluk in de liefde. Sara gaat op zoek naar een geschikte huwelijkspartner. Na een mislukt avontuur vindt zij uiteindelijk de geschikte kandidaat: Hendrik Edeling.
Canon van Nederland voor de bovenbouw.
Ze [Sara] gaat in het boek op zoek naar een geschikte man om mee te trouwen. Eerst heeft ze een mislukt avontuur met de verkeerde man. Daarna vindt ze gelukkig de ware: Hendrik Edeling.
Canon van Nederland voor het basisonderwijs.
‘Sara trouwt nu met Hendrik. Iedereen is gelukkig. Einde’, aldus de educatieve video van De Alphaman, een studentencollectief dat boeken samenvat op YouTube. Ook volgens Rick Honings en Lotte Jenssen in Romantici en revolutionairen (2019) loopt Sara Burgerhart goed af: ‘Uiteindelijk komt alles goed: Sara trouwt met de deugdzame Henrik Edeling, met wie ze vijf kinderen krijgt.’ Daarnaast beschouwen Pieter Steinz (2007), Jan Urbaniak (2017), de lesmethode KERN bovenbouw (2020), Bas Jongenelen (2021) en Jos Joosten (2021) Sara’s huwelijk met Hendrik als een happy end.
Anders lezen
Zou er ook een andere lezing van Sara Burgerhart, de eerste Nederlandse young adult (Apperlo 2019; Van Lierop-Debrauwer 2010), mogelijk zijn? Een interpretatie die zowel de roman als de hedendaagse jonge lezer meer recht doet? De gestolde receptie maakt van de eerste Nederlandse roman een cliché. Waarom zou je immers een verhaal lezen met een voorspelbaar plot en een al even voorspelbaar gelukkig einde? Dit is een relevante vraag omdat de plotsamenvatting die leerlingen aangereikt krijgen, niet uitnodigt tot lezen. Het is eerder een excuus om de tekst niet te lezen. Er wordt geen aanzet gegeven om je te verdiepen in de roman en je af te vragen welke vragen de roman oproept, laat staan je tot die vragen te verhouden. Waarom kozen de auteurs voor de briefvorm? Wat zegt de roman over maatschappelijke verdeling in klassen? En over de positie van een jonge vrouw? Bracht de Verlichting vrijheid voor iedereen?
Ook aan de opdrachten voor leerlingen bij de roman is te zien dat het lezen en interpreteren van de tekst niet centraal staat. Een brief schrijven aan Sara Burgerhart is een typische verwerkingsopdracht die bovenbouwleerlingen in havo en vwo aangeboden krijgen, die niet alleen in de les ‘Het storybook van Sara Burgerhart’ voorkomt, maar ook op Lezen voor de lijst. In het vwo-boek Nieuw Nederlands wordt scholieren gevraagd – op grond van drie brieffragmenten – ‘wat voor meisje’ Sara is. Dit is een didactiek die zich richt op herkennend en belevend lezen (Klaver 2022b). De ontwikkeling van de hoofdpersoon en het analyseren of interpreteren van de roman komen niet aan bod. Van Dijk en Stronks (2022), Klaver (2022b) en Van Dijk en Klaver (2022, forthcoming) problematiseren deze eenzijdige nadruk op herkennend en belevend lezen ten koste van een betekenisvolle interactie met de tekst. Bovendien laten ze zien hoe wijdverbreid deze beperkende benadering van literaire teksten in het onderwijs is. Ze stellen dat het probleem in de basis samenhangt met een gebrek aan lestijd voor literatuur, voortkomend uit een verwaarlozing van de tekstcultuur en een gebrek aan besef dat literaire werken betekenis hebben, wat het gebruik van fragmenten in plaats van hele teksten in de hand werkt. (Hoe je hele romans leest met een klas is te vinden op het weblog Klassiekers in de klas (Brasser 2022).)
Lees verder bij Neerlandistiek: https://neerlandistiek.nl/2022/08/alles-komt-evenwel-goed-heeft-sara-burgerhart-echt-een-gelukkig-einde/