De historische jeugdroman IJzerkop (2019) van de Vlaamse auteur Jean-Claude van Rijckeghem staat op de longlist voor de Thea Beckmanprijs 2021. Deze stilistisch zeer sterke roman laat zien dat verzet tegen maatschappelijke normen zin heeft en is heel geschikt om in het voortgezet onderwijs te gebruiken om leerlingen kennis te laten maken met de schoonheid van literatuur en kritische vragen te laten stellen over gedwongen heteroseksualiteit, persoonlijke vrijheid, representaties en de zin van oorlog. Hoofdpersoon Stans is volgens haar broer, vader en tijdelijke echtgenoot ‘anders’ en ook de literaire kritiek weet niet altijd raad met een jeugdroman met een lesbische genderbender in de hoofdrol.
In IJzerkop (2019) speelt een 18-jarig meisje uit Gent dat wil vechten in het leger van Napoleon de hoofdrol. Voordat ze als jongen verkleed dienst neemt in het leger en een dappere soldaat wordt, moet Stans enkele obstakels overwinnen. Ze wordt tegen haar zin uitgehuwelijkt aan Lieven Goeminne, een oudere, rijke man, die de schulden van haar vader afbetaalt in ruil voor het huwelijk.
Het is vanaf de eerste bladzijde van IJzerkop duidelijk dat Stans niets moet weten van de bestaande, voor meisjes en vrouwen beperkende, genderrollen die aan het begin van de negentiende eeuw gelden. Het boek opent met Stans’ jaloezie op haar jongere broer Pier, die naar de Latijnse school mag en in schooluniform door de stad mag paraderen. Ze is verontwaardigd dat zij niet dezelfde vrijheden heeft.
In het eerste hoofdstuk moet Stans de was doen bij de rivier en meteen naar huis komen. Ze bezoekt echter na de was een bokswedstrijd tussen twee vrouwen in een klooster. Pier gaat mee, maar keurt zowel Stans’ zelfstandigheid als het feit dat twee vrouwen met elkaar vechten af. Pier benoemt Stans’ alteriteit voortdurend, maar omdat Stans zowel de ik-verteller als de focalisator is in dit hoofdstuk, is haar visie dominant. Ze voorziet zowel haar broer, die steeds maar naar huis wil, als opdringerige mannen van weerwoord. Vanuit Stans’ focalisatie kijken we naar de boksende vrouwen Cornelia, bijgenaamd Zotte Neel, en Courage. Stans denkt dat Cornelia de ‘kerel die haar koosnaampje, Zotte Neel, verzon […] wellicht [heeft] gevierendeeld met een bot nagelschaartje’.
Vanessa Joosen benadrukt overigens in haar recensie van IJzerkop in De Standaard de alteriteit van de roman zelf binnen de categorie historische jeugdromans. Zij vindt IJzerkop vanwege de lesbische thematiek meer een lesbische historische roman voor volwassenen dan een historische jeugdroman. ‘Terwijl Stans zich in de eerste hoofdstukken nog gretig op een jongen stort, ontdekt ze als soldaat dat ze er meer van geniet om een vrouw te kussen. Zo doet IJzerkop al gauw meer aan de lesbische historische romans voor volwassenen van Sarah Waters denken dan aan Johan Ballegeer,’ aldus Joosen. Ik vind dat een merkwaardige opvatting omdat IJzerkop duidelijk een historische roman voor jonge lezers, van ca. 12 tot 16 jaar oud, is. De personages in de historische romans van Sarah Waters zijn aanzienlijk ouder dan Stans en Pier en de boeken zijn gericht op volwassen lezers. Waters’ historische romans bevatten bovendien stijlkenmerken van de Victoriaanse en de gotische roman, die in IJzerkop niet voorkomen.
Lees verder bij Tzum: https://www.tzum.info/2021/04/essay-marie-jose-klaver-alteriteit-in-en-van-ijzerkop-van-jean-claude-van-rijckeghem